Środek zapobiegawczy - tymczasowe aresztowanie

Tymczasowe aresztowanie jest chyba najczęściej stosowanym środkiem zapobiegawczym. Jego zastosowanie jest możliwe wyłącznie w przypadku, gdy zostaną spełnione wszystkim ogólne przesłanki do stosowania środków zapobiegawczych dookreślone w art. 249 k.p.k.

W art. 249 § 1 k.p.k. określa podstawowe cele dla stosowania środków zapobiegawczych oraz główną przesłankę ich stosowania. Zgodnie z zapisem przywołanego przepisu, można stosować tymczasowe aresztowanie tylko wtedy, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. Przesłanka ta będzie badana w pierwszej kolejności, gdyż jeżeli okoliczność ta będzie budzić zastrzeżenia czy też wątpliwości, to inne okoliczności związane ze stosowaniem tego czy też innych środków zapobiegawczych stracą na znaczeniu. Zajmując się tematyką tymczasowego aresztowania, należy mieć na względzie, że w zależności od etapów postępowania kwestia prawdopodobieństwo popełnienia czynu będzie stopniowana aż do uznania winy w wyroku. Do momentu merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy nigdy nie będzie gwarancji co do tego, że oskarżony popełnił przestępstwo, aczkolwiek zebrane dowody powinny dawać świadectwo graniczące z pewnością (wyrokiem SA w Warszawie z dnia 1 czerwca 2009 r., sygn. II AKa 98/09, LexPolonica nr 2083473)

Stosowanie środków zapobiegawczych charakteryzuje się, przede wszystkim, próbą zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania, a tylko wyjątkowo, także zapobiegnięcie popełnieniu przez oskarżonego nowego ciężkiego przestępstwa. Nie jest konieczne aby cele te występowały łącznie, ale przynajmniej jedna z nich musi wystąpić i musi być realna, a nie pozorna.

W każdej sprawie może występować obawa nieprawidłowego toku postępowania ale nie oznacza to, że można i należy stosować środki zapobiegawcze. Za zastosowaniem takich środków przemawiać będzie zachowanie oskarżonego, który np.
- nie stawia się na wezwania,
- stara się zatrzeć ślady lub zniszczyć dowody,
- nakłania świadków do składania fałszywych zeznań,
- oddala się z miejsca zamieszkania,
a tym samym daje powody do uznania, że prawidłowy tok jest (lub będzie) zakłócony i w konsekwencji zbliża się do stosowania względem siebie środków zapobiegawczych.

Przy stosowaniu środków zapobiegawczych należy uwzględnić następujące uwarunkowania ustawowe:
1) mogą być one stosowane w postępowaniu przygotowawczym tylko względem osoby, wobec której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów,
2) przed ich zastosowaniem należy przesłuchać oskarżonego, chyba że jest to z jakichś przyczyn utrudnione lub niemożliwe,
3) środki zapobiegawcze w postępowaniu przygotowawczym stosuje prokurator (poza tymczasowym aresztowaniem), a w postępowaniu jurysdykcyjnym - sąd,
4) na postanowienie prokuratora w przedmiocie stosowania środków zapobiegawczych (na ich zastosowanie i niezastosowanie) przysługuje stronom zażalenie do sądu rejonowego, w którego okręgu prowadzone jest postępowanie,
5) oskarżony w każdym czasie może składać wnioski o zmianę lub uchylenie stosowanego względem niego środka zapobiegawczego,
6) środki zapobiegawcze mogą być stosowane także w czasie zawieszenia postępowania w sprawie,
7) środki zapobiegawcze mogą być stosowane aż do rozpoczęcia odbywania kary
Tymczasowe aresztowanie wiąże się z pozbawieniem oskarżonego wolności na czas określony, ale o wydłużonym terminie. Z tego też względu postępowanie karne, poza ogólnymi wymaganiami dotyczącymi stosowania środków zapobiegawczych, stosowanie tego środka obwarował dodatkowymi wymaganiami:
- areszt tymczasowy, niezależnie od stadium postępowania, zgodnie z art. 250 k.p.k. stosuje wyłącznie sąd
- wprowadza względne i bezwzględne zakazy stosowania tymczasowego aresztowania (zajrzyjcie do art. 257 oraz 259 k.p.k.),
- określa zasady postępowania z tymczasowo aresztowanym, osobami pozostającymi pod jego opieką i jego mieniem (art. 260, 261 oraz 262 k.p.k.),
4) ogranicza stosowanie tymczasowego aresztowania w czasie (art. 263 k.p.k.).

Jak już wspomniałem powyżej, organem jedynie właściwym do orzekania w przedmiocie tymczasowego aresztowania jest sąd. W postępowaniu przygotowawczym orzeka o tym sąd rejonowy na wniosek prokuratora. Właściwym miejscowo będzie sąd rejonowy, w którego okręgu prowadzone jest postępowanie, ale w wypadkach niecierpiących zwłoki także inny sąd rejonowy może podjąć się tego zadania (post. SA w Katowicach z dnia 28 listopada 2007 r., II AKz 808/2007, LexPolonica nr 2089064). Wniosek prokuratora o zastosowanie tymczasowego aresztowania musi być wniesiony na piśmie i spełniać wymagania pisma procesowego. Pamiętajcie, że w wspomnianym wniosku prokurator nie powinien ograniczyć się wyłącznie do samego żądania zastosowanie tego środka, ale powinien wskazać okoliczności uzasadniające je oraz dowody na ich poparcie (wyrok SA we Wrocławiu z dnia 23 maja 2007 r., II AKz 239/2007, LexPolonica nr 1598548).

W myśl art. 263 § 1 k.p.k. sąd rejonowy, stosując tymczasowe aresztowanie, oznacza jego termin na okres nie dłuższy niż 3 miesiące. Sąd pierwszej instancji właściwy do rozpoznania sprawy (rejonowy lub okręgowy) może jednakże dokonać przedłużenia tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym na okres ponad 3 miesięcy, ale nie dłuższy niż 12 miesięcy (łącznie) - art. 263 § 2 k.p.k.
Łącznie, okres stosowania tymczasowego aresztowania do chwili wydania wyroku przez sąd pierwszej instancji, zgodnie z art. 263 § 3 k.p.k., nie może przekroczyć 2 lat. Jeżeli środek ten został zastosowany dopiero w postępowaniu sądowym, czas jego trwania również nie może przekroczyć 2 lat
.
Są jednak wyjątki od opisanej powyżej zasady a okresy dla stosowania tymczasowego aresztowania nie są nieprzekraczalne. Zgodnie z zapisem art. 263 § 4 k.p.k. dozwolone jest przedłużenie stosowania tymczasowego aresztowania ponad okres 12 miesięcy w postępowaniu przygotowawczym i 2 lat w postępowaniu sądowym. W tym wypadku przedłużenia tego okres dokonuje sąd apelacyjny, w którego okręgu prowadzi się postępowanie. Wniosek taki składa sąd, przed którym toczy się postępowanie w pierwszej instancji, a w postępowaniu przygotowawczym - właściwy prokurator bezpośrednio przełożony wobec prokuratora prowadzącego lub nadzorującego ów śledztwo. Wniosek sądu musi mieć formę postanowienia i, podobnie jak wniosek prokuratora, zawierać uzasadnienie ze wskazaniem okoliczności dla których go złożono. Wniosek ten powinien być złożony najpóźniej na 14 dni prze upływem terminu dotychczasowego terminu. Termin przedłużenie tymczasowego aresztowania ustalany jest w tym wypadku indywidualnie przez sąd apelacyjny ale każdorazowo nie dłuższy niż 6 miesięcy.

Sąd apelacyjny może przedłużyć okres tymczasowego aresztowania tylko wówczas, gdy konieczność taka powstała w związku z (263 § 4 k.p.k.):
- zawieszeniem postępowania karnego,
- czynnościami zmierzającymi do ustalenia potwierdzenia tożsamości oskarżonego,
- przedłużającą się obserwacją psychiatryczną oskarżonego,
- przedłużającym się opracowywaniem opinii biegłego,
- wykonywaniem czynności dowodowych w sprawie o szczególnej zawiłości lub poza granicami kraju,
- celowym przewlekaniem postępowania przez oskarżonego,
- innymi, istotnymi przeszkodami, których usunięcie jest niemożliwe.

Orzeczenie w przedmiocie tymczasowego aresztowania i przedłużenia jego okresu musi zapaść w formie postanowienia. W postępowaniu przygotowawczym sąd orzeka w tej sprawie na posiedzeniu, a w postępowaniu jurysdykcyjnym na rozprawie lub na posiedzeniu.

Udział oskarżonego w posiedzeniu jest konieczny w razie stosowania tymczasowego aresztowania, gdyż powinien on być przez sąd przesłuchany. Jeżeli jednak ukrywa się lub jest poza granicami kraju, decyzja o zastosowaniu tymczasowego aresztowania zapada bez jego udziału.

Każde uzasadnienie postanowienia o stosowaniu środka zapobiegawczego powinno zawierać wskazanie dowodów świadczących o popełnieniu przez niego czynu oraz przytoczenie okoliczności wskazujących na istnienie podstawy i konieczności zastosowania tego środka zapobiegawczego. Ponadto, w przypadku wnioskowania o tymczasowe aresztowanie należy wyjaśnić, dlaczego nie wystarczające jest zastosowanie wobec oskarżonego innego środka zapobiegawczego. Uzasadnienie postanowienia powinno być sporządzone na piśmie wraz z postanowieniem. Oczywiście od takiego postanowienia oskarżonemu służy zażalenie.

Orzekając w przedmiocie tymczasowego aresztowania, sąd może orzec ów środek bezwarunkowo lub warunkowo. W myśl art. 257 § 2 k.p.k. stosując tymczasowe aresztowanie, sąd może zastrzec, że środek ten ulegnie zmianie z chwilą złożenia w wyznaczonym terminie np. poręczenia majątkowego (266 k.p.k.). Do momentu jego złożenia utrzymywany jest ów środek, który upada wraz ze złożeniem poręczenia, bez konieczności wydawania dodatkowego postanowienia.

Zgodnie z zapisami art. 254 § 1, 2 i 3 k.p.k., oskarżonemu w każdym czasie przysługuje prawo do składania wniosków o uchylenie lub zmianę środka zapobiegawczego, który powinien być rozpoznany przez prokuratora lub sąd, z chwilą wniesienia aktu oskarżenia do sądu, w nieprzekraczalnym terminie 3 dni (§ 1). Oskarżonemu zażalenie na postanowienie w przedmiocie wniosku przysługuje tylko wówczas, gdy wniosek został złożony po upływie co najmniej 3 miesięcy od dnia wydania postanowienia w przedmiocie tymczasowego aresztowania dotyczącego tego samego oskarżonego (§ 2). Zażalenie na postanowienie sądu rozpoznaje ten sam sąd w składzie trzech sędziów (§ 3).

WZÓR
Klasyczne postanowienie o przedłużeniu tymczasowego aresztowania

Sygn. akt ……………

POSTANOWIENIE

Dnia …………… r.
Sąd Rejonowy ………………… w …………… Wydział ……… Karny w składzie:
Przewodniczący: …………………………
Protokolant: ……………
z udziałem ………… Prokuratora Prokuratury …………………… w …………
po rozpoznaniu w sprawie ……………………
podejrzanego o popełnienie przestępstwa z art. …………… k.k.
z wniosku Prokuratora|
w przedmiocie przedłużenia tymczasowego aresztowania

postanawia

na podstawie art. 249 § 1 k.p.k. i art. 258 § 1 pkt 1 i 2 oraz § 2 k.p.k. przedłużyć tymczasowe aresztowanie wobec podejrzanego …………., ur. …………… r. w ……………, zastosowane postanowieniem Sądu Rejonowego ……………………… w ……… z dnia ………… r., sygn. …………, na okres następnych …… (słownie: ……) miesięcy, tj. do dnia ………… r.

Uzasadnienie
……………


WZÓR 2
Klasyczne postanowienie o zastosowaniu tymczasowego aresztowania


Sygn. akt …………

POSTANOWIENIE

Dnia …………………… r.
Sąd Rejonowy dla ……………… w ……… Wydział … Karny w składzie:
Przewodniczący: …………
Protokolant: ……………
z udziałem …………… Prokuratora Prokuratury Rejonowej …………… w …………
po rozpoznaniu w sprawie ………………
oskarżonego o przestępstwo z art. ……………………………
z urzędu
w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania

postanawia

na podstawie art. 249 k.p.k. i art. 258 § 1 pkt 2 oraz § 2 k.p.k. oraz ……… k.p.k. zastosować wobec oskarżonego ……………, ur. ……………… r. w ………… środek zapobiegawczy w postaci tymczasowego aresztowania na okres … (słownie: ………) miesięcy, tj. do dnia ………… r., umieszczając go w ……… w ………….

Uzasadnienie
…………………

WZÓR 3
Wniosek pokrzywdzonego o zastosowanie tymczasowego aresztowania wobec podejrzanego


Tłuchowo, dnia …………… r.

Do
Prokuratora Rejonowego w …………
Pokrzywdzony: ………………
zam. w ………………
Sygn. akt …………………

WNIOSEK
o wystąpienie do sądu o zastosowanie wobec ……………,
podejrzanego o przestępstwo określone w ………… k.k.,
tymczasowego aresztowania


Uzasadnienie
……………………