Właściwość sądu w postępowaniu cywilnym

Jako, że temat ten został poruszony, zamieszczam króciutkie wyjaśnienia w kwestii właściwości sądów w postępowaniu cywilnym. Miłej lektury ;)

Przez właściwość sądu rozumiemy zdolność konkretnego sądu do rozstrzygnięcia danej sprawy. Zatem, każdy, kto wnosi sprawę do sądu musi w pierwszej kolejności doprecyzować, jaki sąd w danej kwestii będzie sądem właściwym.
W tym świetle należy pamiętać, iż istnieją dwa podstawowe rodzaje właściwości: rzeczowa (art. 16-18), miejscowa (27-42). Ponadto, wyróżnić można, jako odmianę właściwości rzeczowej, właściwość funkcjonalną (instancyjną).

Właściwość rzeczowa
Właściwość rzeczowa wskazuje, który sąd jest właściwy do rozstrzygnięcia merytorycznego w danej instancji.
W procesie cywilnym nie obowiązuje zasada jednolitego sądu I instancji. Jednakże przepis art. 16 k.p.c. ustanawia domniemanie właściwości rzeczowej sądu rejonowego w każdej sprawie. Jedynie wówczas, gdy przepis szczególny zastrzega właściwość sądu okręgowego, domniemanie to nie obowiązuje (art. 17). W razie wątpliwości co do tego, który sąd jest właściwy, domniemanie to przemawia za właściwością sądu rejonowego. Podobne domniemanie zawarto w treści art. 507 k.p.c. dla postępowania nieprocesowego.

Zatem, ustalając jaki sąd jest właściwy, należy w pierwszej kolejności rozważyć właściwość sadu okręgowego. Katalog tych spraw wskazuje art. 17 k.p.c., który określa że do właściwości sądów okręgowych należą sprawy:
1) o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone roszczenia majątkowe oprócz spraw o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka, o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa oraz o rozwiązanie przysposobienia,
2) o ochronę praw autorskich i pokrewnych, jak również dotyczących wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów przemysłowych, znaków towarowych, oznaczeń geograficznych i topografii układów scalonych oraz o ochronę innych praw na dobrach niematerialnych,
3) o roszczenia wynikające z Prawa prasowego,
4) o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa siedemdziesiąt pięć tysięcy złotych, a w postępowaniu w sprawach gospodarczych sto tysięcy złotych, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania i o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami oraz spraw o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
4[1]) o wydanie orzeczenia zastępującego uchwałę o podziale spółdzielni,
4[2]) o uchylenie, stwierdzenie nieważności albo o ustalenie nieistnienia uchwał organów osób prawnych lub jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną,
4[3]) o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji,
4[4]) o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem

Należy zaznaczyć także, iż w niektórych przepisach regulujących tzw. postępowania odrębne (są nimi np. postępowanie w sprawach gospodarczych, czy w sprawach prawa pracy) wprowadzono rozwiązanie odwrotne, a więc zasadę, iż właściwy w tych sprawach jest sąd okręgowy, a dopiero w wypadkach wyraźnie wskazanych w ustawie, sąd rejonowy, czy np. antymonopolowy (art. 4793 k.p.c.).

Dodać jedynie watro, iż w gestii sądu - a więc poza zasięgiem wnoszącego sprawę do sądu - pozostaje przekazanie sprawy sądowi właściwemu, zgodnie z art. 200 k.p.c.

Właściwość funkcjonalna (instancyjna)
Dwuinstancyjność postępowania sądowego, została wyrażona w Konstytucji RP, w art. 176, który wskazuje, że postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne. Jest to przepis będący konsekwencją zasady wyrażonej w art. 78 Konstytucji, iż każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji. Można tę zasadę nazwać kolokwialnie regułą drugiej pary oczu, której celem jest wyeliminowanie błędu w rozstrzygnięciu.

W postępowaniu cywilnym, rolę sądu I instancji pełni sąd rejonowy, bądź sąd okręgowy, zaś sądem II instancji - jest sąd okręgowy (wobec sądu rejonowego) oraz sąd apelacyjny (wobec sądu okręgowego).
Często spotykamy się jeszcze z błędnym określeniem III instancji jako Sądu Najwyższego, do którego w ściśle określonych przypadkach przysługuje skarga kasacyjna, którą wnosi się w danej sprawie po prawomocnym rozstrzygnięciu przez sąd II instancji. Jednakże z całą mocą zaznaczyć należy, iż w ramach rozpoznawania skargi kasacyjnej, Sąd Najwyższy dokonuje kontroli zaskarżonego orzeczenia wyłącznie pod względem prawnym, a więc z punktu widzenia jego legalności. Stąd uznaje się, iż skarga kasacyjna stoi na straży wykonywania prawa (przez sądy) oraz jego jednolitej wykładni.

Właściwość miejscowa
W tym zakresie ustawodawca wprowadził obszerną regulację (przepisy od art. 27 do art. 42 k.p.c.), która obejmuje ogólną właściwość miejscową oraz tzw. właściwość przemienną i właściwość wyłączną.

Ogólne zasady właściwości miejscowej nakazują wytaczać powództwo przed sąd I instancji, w okręgu którego pozwany ma miejsce zamieszkania, które określa się według przepisów kodeksu cywilnego - najczęściej będzie to miejscowość, w której dana osoba przebywa z zamiarem stałego pobytu.
Jeżeli pozwany nie ma miejsca zamieszkania w Polsce, ogólną właściwość oznacza się według miejsca jego pobytu w Polsce, a gdy nie jest ono znane lub nie leży w Polsce - według ostatniego miejsca zamieszkania pozwanego w Polsce.
Jeżeli pozwanym jest osoba prawną (np. spółka prawa handlowego) lub innym podmiotem nie będącym osobą fizyczną (np. wspólnota mieszkaniowa), powództwo wytacza się według miejsca siedziby danego podmiotu. Najprościej można to uczynić poprzez weryfikację wpisu w KRS.

Zaznaczyć należy odmienność - w przypadku powództwa przeciwko Skarbowi Państwa, powództwo wytacza się według siedziby państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże się dochodzone roszczenie.

Właściwość miejscowa przemienna oznacza, iż w określonych przypadkach ustawodawca daje wnoszącemu sprawę do sądu możliwość wyboru pomiędzy właściwością ogólną, opisaną powyżej, a właściwością, którą sam powód uzna za korzystniejszą.
Między innymi przypadkami takimi są powództwa o :
• roszczenie majątkowe przeciwko przedsiębiorcy (właściwość według. miejsca, gdzie znajduje się zakład główny lub oddział, jeżeli roszczenie pozostaje z którymś z nich w związku);
• ustalenie istnienia umowy, jej wykonanie, rozwiązanie lub unieważnienie, odszkodowanie z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy - właściwość według miejsca wykonania umowy
• roszczenie z czynu niedozwolonego - właściwość według miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę
• roszczenie ze stosunku najmu lub dzierżawy nieruchomości - właściwość według miejsca położenia nieruchomości
• przeciwko zobowiązanemu z weksla lub czeku - właściwość według miejsca płatności;
Najistotniejsze jest jednak prawidłowe ustalenie właściwości miejscowej w pięciu przypadkach, w których ustawodawca zadecydował, iż właściwy jest wyłącznie określony sąd.
Są to sprawy:
• prawa rzeczowe na nieruchomości - o własność, o inne prawa rzeczowe na nieruchomości, o posiadanie nieruchomości - według miejsca położenia nieruchomości (38); przy służebnościach gruntowych - miejsce położenia nieruchomości obciążonej.
• w sprawach spadkowych - z tytułu dziedziczenia, zachowku, zapisu, polecenia i innych rozporządzeń testamentowych - według ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy (39); w sprawach członkostwa w spółdzielni, spółki lub stowarzyszenia - według siedziby tych podmiotów (40);
• w sprawach ze stosunku małżeństwa - według miejsca, gdzie małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeżeli choć jedno z nich w tym okręgu ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu (41);
• ze stosunku między rodzicami a dziećmi ( przysposabiającym i przysposobionym) - przed sąd zamieszkania powoda (42);
W kolejnych przepisach (art. 43 - 46 k.p.c.) ustawodawca reguluje wypadki szczególne trybu ustalenia właściwości sądu.
Warto tutaj wskazać sytuację, gdy kilka sadów okazuje się właściwymi lub gdy jest więcej niż jeden pozwany i dla każdego z nich, według właściwości ogólnej, właściwy jest inny sąd. Wówczas wybór między sądami należy do powoda;
Natomiast z punktu widzenia praktyki gospodarczej warto wskazać na szczególny przypadek - właściwość umowną. Zgodnie z art. 46 k.p.c. Strony mogą umówić się na piśmie o poddanie sądowi pierwszej instancji, który według ustawy nie jest miejscowo właściwy, sporu już wynikłego lub sporów mogących w przyszłości wyniknąć z oznaczonego stosunku prawnego. Sąd ten będzie wówczas wyłącznie właściwy, jeżeli strony nie postanowiły inaczej. Strony mogą również ograniczyć umową pisemną prawo wyboru powoda pomiędzy kilku sądami właściwymi dla takich sporów. Istotne jest jednak, iż strony nie mogą w ten sposób zmieniać właściwości wyłącznej. Godna zauważenia jest również instytucja zapisu na sąd polubowny, uregulowana w art. 1161 i następnych kpc.
Zmiana właściwości sądu w trakcie postępowania
Na etapie toczącego się postępowania, ustawodawca wprowadził tzw. zasadę perpetuatio fori, czyli trwałości właściwości sądu (art. 15 k.p.c.). Oznacza ona, iż sąd właściwy (i to zarówno sąd właściwy miejscowo, jak i rzeczowo) w chwili wniesienia pozwu pozostaje właściwy aż do ukończenia postępowania, choćby podstawy właściwości zmieniły się w toku sprawy.
Ważne jest tutaj jednak prawidłowe rozumienie chwili wniesienia pozwu. Chwilą tą jest złożenie pozwu w biurze podawczym, nadanie go w polskiej placówce pocztowej operatora publicznego, a w określonych okolicznościach także złożenie w dowództwie jednostki wojskowej, w administracji zakładu karnego lub u kapitana statku. Sąd właściwy w tej chwili pozostaje właściwy, choćby zmieniły się podstawy właściwości.

Zmiana podstaw właściwości może polegać np. na zmianie wartości przedmiotu sporu lub zmianie miejsca zamieszkania lub siedziby pozwanego. Pod uwagę zawsze należy brać możliwość zmiany właściwości sądu, w razie zmiany powództwa (art. 192 par. 3 kpc).

Wspomnieć trzeba j iż niektóre przepisy przewidują specyficzny wybór właściwości sądu, m.in. przepis art. 45 k.p.c. (wybór przez Sąd Najwyższy). Jeśli sąd właściwy nie może rozpoznawać dalej sprawy z powodu przeszkody - sąd nad nim przełożony wyznaczy inny sąd. Ze szczególnym uregulowaniem wiąże się niekiedy także wniesienie pozwu wzajemnego, o czym traktuje art. 204 § 2 k.p.c.

Brak właściwości sądu
Sąd, do którego wpłynął pozew lub wniosek zawsze bada czy został on wniesiony właściwie, w ramach tzw. oceny formalnej.

Zgodnie z art. 200 k.p.c., jeżeli sąd stwierdzi swą niewłaściwość, przekaże sprawę sądowi właściwemu. Sąd, któremu sprawa została przekazana, jest związany postanowieniem o przekazaniu sprawy, choć nie dotyczy to wypadku przekazania sprawy sądowi wyższego rzędu. Ważne przy tym, iż czynności dokonane w sądzie niewłaściwym pozostają w mocy.

Należy także uwzględnić funkcjonujące w przepisach rozróżnienie niewłaściwości sądu na usuwalną i nieusuwalną

Niewłaściwość sądu dającą się usunąć za pomocą umowy stron sąd bierze pod uwagę tylko na zarzut pozwanego, zgłoszony i należycie uzasadniony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy. Sąd nie bada z urzędu tej niewłaściwości również po wniesieniu pozwu, a przed jego doręczeniem pozwanemu. Skutki tej niewłaściwości będą ponosiły obie strony. Natomiast niewłaściwość sądu nieusuwalną sąd orzekający bierze pod uwagę z urzędu w każdym etapie postępowania.

Mam nadzieję, że rozwiałem wszystkie wątpliwości :P